Postmodernizm

W kulturze i filozofii II połowy XX wieku, bardzo wyraźnie zaznaczył się wpływ postmodernizmu. Ten kierunek w filozofii współczesnej i ruch kulturalny jest reakcją na kulturę nowoczesną.
Nazwa postmodernizmu odnosi się głównie do zjawisk, które wystąpiły w rozwoju kultury i myśli filozoficznej po modernizmie europejskim na przełomie XIX i XX wieku, które są nawiązaniem do niego oraz kontynuacją ujawniająca nowy kryzys u schyłku XX wieku. Jeśli modernizm wyrażał w niektórych swoich aspektach optymizm z powodu wzrostu technologicznego, czy porządku w odrębnej jednolitej całości, to postmodernizm kwestionuje tak pojmowaną jedność, prawo, ład, jak również sens, reguły i zasady powszechne. Jest to kierunek charakterystyczny głównie dla krajów zachodnich, odznaczających się wysokim standardem życiowym, nieśmiało jeszcze zaznaczający się w krajach postkomunistycznych, nieznany zupełnie w krajach zacofanych i biednych.
Jego zwolennicy głoszą schyłek i rozpad istniejących dotąd tradycji. Pod hasłem dekonstrukcji promują odrzucenie wszelkich struktur i schematów, proponując jednocześnie radykalny pluralizm. To znaczy, że chcą udowodnić, iż w tej dziedzinie rzeczywistości istnieje wiele niezależnych od siebie podstawowych czynników czy zasad. W przypadku postmodernizmu, pluralizm odnosi się do form wiedzy, sposobów myślenia i życia jak również wzorców postępowania.
Biorąc pod uwagę demokrację i tolerancję, negują istnienie obiektywnej prawdy o rzeczywistości, uważając ją za środek przymusu. Natomiast, aby zachować tolerancję, należy porzucić tradycyjne kryteria oceny. Należy zatem usunąć poczucie filozoficznej pewności, które wynikało z założenia, że rzeczywistość ma jakąś istotę czy obiektywną prawdę narzucaną społeczeństwu.
Cały program postmodernizmu sprowadza się do tego, aby wyzwolić społeczeństwo i obalić filozofię w jej dotychczasowej formie. Już sam termin postmodernizmu wskazuje na jednoczesną kontynuację i zerwanie złożonych relacji między obecną a poprzednią formą społeczną.
W filozofii, postmodernizm sięga do tradycji takich osób jak H. Bergson czy F. Nietzsche, natomiast jego typowi przedstawiciele to przede wszystkim : Jean-Francois Lyotard, Richard Rorty czy Jacques Derrida.
Wszyscy oni twierdzą, iż uprawiana przez wieki filozofia, próbująca wyjaśnić rzeczywistość, nie sprawdziła się , dlatego też wskazują na jej nowe zadania, w których się dopełniają i uzupełniają.

Idee postmodernizmu były rozwijane wcześniej przez różnych filozofów, natomiast jego pojęcie do filozofii wprowadził jako pierwszy Jean-Francois Lyotard w 1979 roku. Zajął się on rozwinięciem tez, dotyczących wpływu postępu technologicznego na ludzkie myślenie, a dokładniej charakterystycznym rysem zmian, które zaszły w naszym stuleciu jest utrata wiary w idee, pełniące dotychczasowo główną rolę. Owe idee nazywał on „ wielkimi opowiadaniami” lub „megaopowiadaniami”. Dominowały w nich tzw. dwa typy: : opowieść wolnościowa” oraz „opowieść spekulatywna”. Jeżeli chodzi o ta drugą, czyli „opowieść spekulatywną”, umacniała ona wiedzę poprzez budzenie wiary w zdolności ludzkiego intelektu do poznania prawdy o rzeczywistości. Akceptując ją, ludzie wierzyli, że świat jest uporządkowany według ścisłych reguł. Postęp miał prowadzić do lepszego rozumienia świata oraz jego sensu i celowości. „Megaopowieść spekulatywna” pomagała ludziom wierzyć w naukę, prawdę i ład w świecie, natomiast „opowieść wolnościowa” budziła wiarę w postęp, zaufanie do wiedzy i nauki jako źródeł rozwoju. Celem postępu byłoby wyzwolenie człowieka do ograniczeń materialnych. Owe „metaopowieści” zdaniem Lyotarda straciły współcześnie na znaczeniu, i wobec niektórych ludzi nie mogą już pełnić dawnej funkcji, gdyż narasta zwątpienie w istnienie całościowego porządku na świecie. To odrzucenie „wielkich opowieści” wprowadziło zmiany w sposobie rozumienia świata i społeczeństwa. Postmodernistyczna wiedza przybiera postać luźnych informacji, ukierunkowanych na to, co nierozstrzygalne czy konfliktowe. Lyotard stawia przed filozofią potrójne zadanie:
1. uzasadnia odrzucenie idei całości, jedności,
2. ukazuje, że uwolnienie się od idei jedności jest równoznaczne z wyzwoleniem się od panowania i przymusu, wskazuje na wartość różnorodności we wszystkich dziedzinach życia.
3. wyjaśnia wewnętrzne problemy koncepcji niezależności zasad, czyli radykalnego pluralizmu.
Postmodernistyczna filozofia, zdaniem Lyotarda, musi ukazać w jaki sposób można sprawiedliwie rozwiązać konflikty rodzące się z różnorodności. Krytykował określanie sztuki przez teorie, reguły czy definicje, popierał natomiast autentyczność wolnego tworzenia.

Druga postacią mającą wpływ na postmodernizm był amerykański filozof Richard Rorty. W jego poglądach znajdujemy założenie, że naszym poznaniem nie ujmujemy przedmiotów tak, jak one się maja w rzeczywistości. Treści tworzone przez intelekt należy według niego odnosić do wykonywanych zadań, a nie do rzeczywistości. Każdy człowiek tworzy własny obraz świata, a tym samym stanowi on prawdę dla siebie. Tak ujęty obraz intelektu nie pozostawia już miejsca dla filozofii w jej tradycyjnym rozumieniu. W wypowiedzi nie musi zdaniem Rorty’ego być ujęty pogląd, człowiek może po prostu tylko mówić, wieść konwersację, nie prowadząc żadnych badań. Rorty nie neguje jednak idei prawdy w totalny sposób. Jest on jedynie przeciwny aspiracjom do odsłonięcia czy poznania „całej” prawdy. Opowiada się za prawda w konwersacji, która nie musi prowadzić do żadnych ustaleń czy uzgodnień, a w której ludzie wypowiadają po prostu własne zdanie.
Jeżeli chodzi o zagadnienia moralne, Rorty przychyla się do koncepcji, w której poszukiwanie obiektywnych wartości jest wyrazem ucieczki od odpowiedzialności za własne wybory. Z idei umysłu lub języka pochodzi, jego zdaniem, absurdalne roszczenie do odkrycia wartości obiektywnych i posiadania na ich temat wiedzy. Odrzucając istnienie wartości obiektywnych, Rorty przyjmuje, iż ład społeczny powinien się opierać na 3 zasadach:
1. tolerancji – zapewniającej bezkonfliktowość funkcjonowania społeczeństwa, które tworzą podmioty autonomiczne,
2. ironii – która nie uznawana jest według Rorty’ego za kpinę czy szyderstwo, lecz za krytyczne podejście zarówno do własnych przeświadczeń moralnych jak i poglądów innych ludzi.
3. solidarności, w której przyjmuje dość specyficzne poglądy. Nie uznaje żadnych obiektywnych kryteriów moralnych takich jak np. człowieczeństwo, natura ludzka itp.
Solidarność jest wobec niego owocem rozpoznania, dotyczącym różnic między ludźmi (rasowych, religijnych czy obyczajowych), które staja się nie istotne w sytuacji bólu i poniżenia. Wszyscy ludzie podobnie przezywają te doświadczenia. Postęp moralny jest więc skutkiem rozwoju indywidualnej wrażliwości pod wpływem poznawania konkretnych przykładów ludzkiej krzywdy i doświadczanej pogardy. Istotą zaś solidarności jest spontaniczna postawa zainteresowania się losem innych ludzi i angażowania się w naprawę losu. W fazie początkowej solidaryzujemy się z najbliższym otoczeniem. Postęp moralny polega na tym, że poszerzamy ten krąg coraz bardziej.
Rorty poświęcił trochę uwagi także tematowi wychowania, które według niego powinno realizować dwa cele: socjalizację i indywidualizację. W procesie socjalizacji chodzi o przekazanie dzieciom i młodzieży wiedzy na temat przekonań przyjętych w społeczeństwie. Celem indywidualizacji natomiast, byłoby przygotowanie do zdobycia autonomii w poglądach i postawach swoich wychowanków. Rorty przez autonomię rozumie należność od społecznych przekonań i wszelkich praw. Autonomia miała stanowić prawo sama dla siebie.
Rorty miał też własne zdanie na temat nauki, której zadaniem nie miało być gromadzenie i opracowanie jednego systemu wiedzy, ale rozwiązywanie problemów przy zastosowaniu różnych środków i paradygmatów. Proponuje on pluralizm, czyli odrzucenie uniwersalnych kryteriów, praw i ustalanych prawideł myślenia.

Trzecią istotną postacią w nurcie postmodernistycznym jest francuski filozof Jacques Derrida. Swoją popularność i rozgłos zawdzięcza idei dekonstrukcji, która stała się kluczowym pojęciem w koncepcjach postmodernistycznych. Owa dekonstrukcja jest metoda czytania tekstów filozoficznych. Nie ma ona w założeniu niszczenia analizowanego tekstu, lecz zmierza do odkrycia sedna struktury analizowanego systemu. Derrida krytycznie analizuje tradycje filozoficzną, korzystając z niej na swój własny sposób. Zapożycza on różne pojęcia filozoficzne, co usprawiedliwia faktem, iż filozofować można jedynie w języku zachodniej metafizyki. Owym pojęciom nadaje własne znaczenie, zawężajac lub poszerzając ich zakres. Zapożyczone pojęcia Derrida wykorzystuje przeciw tradycji, posługuje się nimi tylko dla osiągnięcia jakiegoś celu, np. analizy tylko jednego tekstu. Nie liczy się z ich pierwotnym znaczeniem, ale stara się ukazać ukryte w nich treści. W konsekwencji, z jego analizy tekstów np. Platona czy innych filozofów, wyłaniają się poglądy zupełnie inne. Derrida próbuje ukazać również metafizyczne ograniczenia poglądów poszczególnych filozofów.
Zasadnicze treści dotyczące idei dekonstrukcji, Derrida zaczerpnął od Nietzschego, gdyż odnalazł u niego wzór konsekwentnego zanegowania zasady przyczynowości oraz tradycyjnych kategorii metafizycznych. Dlatego właśnie jedynie poglądy Nietzschego uznaje on za bezwzględnie metafizyczne.
Proponowana przez Derride dekonstrukcja oznacza zatem brak wiary w możliwości poznawcze człowieka oraz jego zdolność dotarcia do prawdy.

Reasumując nurt postmodernistyczny widzimy, iż jego skutkiem w odniesieniu do filozofii i nauki jest odrzucenie uniwersalnie pojmowanej prawdy, metod poznawczych, schematów w myśleniu i działaniu oraz upadek autorytetów.
Zawarte w postmodernizmie idee są wprawdzie mocno kontrowersyjne, ale nie należy ich lekceważyć. Postmodernistyczne teorie zawierają bowiem częściowo trafną krytykę dotyczącą dotychczasowej tradycji filozoficznej czy kulturowej.
Filozofia postmodernistyczna inspiruje do spojrzenia na wiele zagadnień z innego punktu widzenia, gdyż może wnosić pewien wkład do postępu cywilizacyjnego. Wydaje mi się, że krytyka postmodernistycznej filozofii powinna ponownie skłonić ludzi do przemyśleń związanych z definitywnie rozstrzygniętymi w przeszłości kwestiami.