Metody pomiaru prędkości światła

Już rzymski poeta i filozof Lukrecjusz przekonywał w I wieku p.n.e., ze światło biegnie z ogromną prędkością.

Po raz pierwszy prędkość światła próbował zmierzyć włoski fizyk Galileo Galilei, zwany dziś Galileuszem, na początku XVII wieku. Wybrał się mianowicie nocą za miasto ze swym pomocnikiem i dwoma latarniami. Sam stanął z jedna na jednym wzgórzu, zaś jego pomocnik, z drugą latarnią, wspiął się na inne wzgórze. Po zasłonięciu obu latarni Galileusz odsłonił swoja. Na ten sygnał jego pomocnik miał również odsłonić swoja latarnie. Gdyby światło biegło ze skończoną prędkością – rozumował Galileusz – to zanim dobiegłoby

Od jego latarni do pomocnika, a następnie, po odsłonięciu jego latarni, od jego latarni do mnie, musiałby upłynąć pewien okres czasu. Niestety, za każdym razem Galileusz dostrzegał błysk latarni pomocnika równocześnie z odsłonięciem swojej latarni. Stad wypływa wniosek ze: albo światło biegnie nieskończenie szybko, albo jego prędkość jest skończona, ale tak wielka, ze metoda zastosowana przez Galileusza jest za mało dokładna.

Od czasu Galileusza wyznaczanie wartości prędkości światła było podmiotem prac wielu fizyków.

Sprawę rozstrzygnął już w 1676 roku duński astronom Olaf Romer, opierając się na swych obserwacjach zaćmień księżyców Jowisza. Planeta Jowisz, największa planeta Układu Słonecznego, ma 12 księżyców. Cztery największe spośród nich: Io, Europę, Ganimedesa i Callisto odkrył w 1610 roku Galileusz. Obiegają one planetę na płaszczyźnie bardzo bliskiej płaszczyzny Jowisza w jego ruchu dokoła Słońca. Wskutek tego podczas każdego obiegu dokoła planety księżyce wchodzą w cień Jowisza, ulęgając tym samym regularnym zaćmieniom.

Romer zauważył, że obserwowane z Ziemi odstępy czasu między dwoma kolejnymi zaćmieniami maleją, gdy Ziemia w swym ruchu po orbicie zbliża się do Jowisza, rosną natomiast, gdy Ziemia się oddala. Zaćmienia możemy uważać za sygnały świetlne wysyłane w rożnych odstępach czasu, a więc – jako wskazania swego rodzaju zegara. I oto z Ziemi stwierdzamy, że zegar ten chodzi nie regularnie: spieszy się, gdy Ziemia się do niego zbliża, opóźnia natomiast, gdy Ziemia się do niego oddala. W sytuacji, gdy Ziemia zbliża się prawie wzdłuż linii prostej łączącej ja z Jowiszem obserwowane z Ziemi przyspieszenie naszego „zegara” wynosi niespełna 2 sekundy dla Io i prawie 15 sekund dla Callisto. Gdy Ziemia oddala się, tyleż wynoszą opóźnienia naszego zegara. Sa to wartości maksymalne, bowiem w sytuacjach pośrednich, gdy Ziemia biegnie ukośnie względem prostej łączącej ja z Jowiszem, różnice są mniejsze.

Obserwując nasz zegar w ciągu całego roku zarejestrować można globalne skutki tych efektów. Na podstawie pierwszych wielomiesięcznych obserwacji Romer oszacował w ten sposób sumaryczne opóźnienie na około 22 min. Tyleż powinno wynosić sumaryczne przyspieszenie.

Z tego wynika, że: gdyby światło biegło z nieskończenie wielką prędkością, to żadnych opóźnień, ani przyśpieszeń byśmy nie stwierdzili. Skoro bowiem regularnie wysyłane sygnały docierają do nas raz nieco za późno, raz nieco za wcześnie, wobec tego muszą one stracić nieco czasu, by nas dogonić. Zatem sygnały biegną ze skończoną prędkością.

Jakościowo problem został rozstrzygnięty: światło biegnie ze skończoną prędkością. Można to obliczyć: Trzeba dokładnie znać ów czas opóźnienia ( który Romer oszacował na ok. 22 min., czyli 1320 s.) i Średnicę orbity Ziemi w jej ruchu wokół Słońca. Na podstawie współczesnych pomiarów wiemy, że ów czas opóźnienia wynosi ok. 1000 s, a średnia odległość Ziemi od Słońca ok. 150 milionów kilometrów.

Wykorzystując te dane dochodzimy do wniosku, że prędkość światła wynosi

C= 3.02*10do8 m/s

Metoda Romera pomiaru prędkości światła ma swe zalety, ale też i wady. Zaletą jest jej prostota. Do wad należy zaliczyć natomiast żmudną procedurę obserwacji, która wymaga wielkiej systematyczności, oraz konieczność znajomości rozmiarów orbity Ziemi, co wymaga przeprowadzenia odrębnych pomiarów (jeśli nie chcemy wierzyć danym w tablicach astronomicznych). Nie znając dokładnie średnicy orbity Ziemi możemy na podstawie obserwacji zaćmień księżyców Jowisza dojść jedynie do jakościowego wniosku, że prędkość światła jest skończona, choć niesłychanie wielka.

Po raz pierwszy prędkość światła (w powietrzu) w warunkach całkowicie ziemskich zmierzył w 1849 roku francuski fizyk Armand H.L. Fizeau, stosując własną i bardzo dowcipną metodę wirującego koła zębatego. Światło ze źródła biegnie ku płytce pół-odbijającej (i jednocześnie pół-przezroczystej), po czym odbija się od płytki (częściowo, bo część światła przechodzi przez płytkę).

Płytką częściowo odbijającą, a częściowo przepuszczając jest na przykład szyba okienna.

Po odbiciu się od płytki wiązka biegnie dalej, przechodząc przez obszar, gdzie obracające się koło zębate tworzy swego rodzaju bramę dla światła, otwierającą się i zamykającą na przemian. Jeśli wiązką przejdzie między zębami, pobiegnie dalej ku zwierciadłu. Po odbiciu się od niego zawróci. I teraz, jeśli światło musiało przebyć długą drogę, a jednocześnie koło wystarczająco szybko się obracało, to wracająca wiązka trafi już na bramę zamkniętą. W tej sytuacji obserwator nic nie zobaczy. Ale jeśli wiązką zdąży wrócić, zanim brama się zamknie, to znowu cześć jej odbije się od płytki, cześć natomiast przejdzie na wylot, ku obserwatorowi.

Należy wiec ustawić wszystko tak, jak powinno być ustawione, po czym zakręcić koło. Z początku, kiedy koło kreci się wolno, wiązką za każdym razem zdąży powrócić do obserwatora. Zwiększając szybkość ruchu obrotowego koła uzyskamy wreszcie, przy dostatecznie wielkiej szybkości obrotów koła, pierwsze zaciemnienie pola widzenia. Oznaczać to będzie, ze wiązką już nie zdążyła z powrotem przed zamknięciem bramy. Mierząc odległość miedzy kołem, a zwierciadłem odbijającym (światło przebywa drogę dwa razy większą - tam i z powrotem), oraz liczbę zębów na obwodzie koła (to łatwo policzyć), oraz mierząc szybkość ruchu obrotowego koła, możemy wyznaczyć prędkość światła. W układzie Fizeau odległość między kołem zębatym a zwierciadłem zawracającym wynosiła 8 630 m, koło miało na obwodzie 720 zębów (wszystkie zęby miały jednakowa szerokość, równa szerokości przerw miedzy nimi). Pierwsze zaciemnienie pola widzenia zaobserwował, gdy koło wykonywało 12,6 obrotu na sekundę. Obliczona z tych danych prędkość świata (w powietrzu) wyniosła
C=315000 km/s

W 1862 roku J. Foucault opracował metodę w której zastosował wirujące zwierciadło, co pozwoliło na zmniejszenie odległości miedzy zwierciadłem płaskim, a kołem do kilku metrów. Odległość ta w metodzie Fizeau wynosiła 8630 m. To udoskonalenie pozwoliło na pomiar prędkości światła nie tylko w powietrzu, ale również w innych ośrodkach materialnych, na przykład przezroczystych cieczach, jak również i w próżni.

Michelson w 1924 r. prędkości światła zmierzył dzięki: L=(35410 +/- 3)m
Wytworzone za pomocą łuku elektrycznego światło biegło pomiędzy dwoma szczytami, Mt. Wilson i Mt. San Antonio w Kalifornii, pokonując odległość

Padając na wirujący układ zwierciadeł, odbijało się od zwierciadła 1, przebywało drogę 2L i po odbiciu od zwierciadła 2, które w tym czasie znalazło się w miejscu zwierciadła 3, docierało do obserwatora. Znając częstotliwość z jaką wirował układ zwierciadeł oraz drogę L można było z dużą dokładnością wyznaczyć prędkość światła. Wyniosła ona
C= (299796 +/- 4) km/s

Najdokładniejszy wynik pomiaru prędkości świata w próżni (c = 2,99792 • 108 m/s) otrzymał w 1956 r. szwedzki fizyk Edge za pomocą urządzenia, zwanego geodymetrem.
We współczesnych metodach bezpośredniego pomiaru prędkości światła zachowana jest zasada klas. metody Fizeau, lecz światło moduluje się komórką - Kerra, a odbiornikiem promieniowania nie jest oko, lecz foto-komórka lub fotopowielacz. Rys. przedstawia podstawowy schemat układu tego typu. Światło ze źródła I przechodzi przez komórkę Kerra K, a następnie przebiega dość znaczna odległość do zwierciadła S.

Odbity sygnał rejestrowany jest przez fotokomórkę FK, której czułość moduluje się generatorem w czasie zasilającym także komórkę Kerra. Fotoprąd, mierzony przyrządem A, zależy od różnicy faz modulacji światła i modulacji czułości przyrządu. Przy zmianie odległości do zwierciadła S można obserwować maksimum lub minimum fotoprądu w zależności od tego, czy maksimum świata jest zgodne z maksimum lub minimum czułości. Jeśli znana jest częstotliwość modulacji i odległość (do zwierciadła), to można znaleźć prędkość światła. Na odwrót, jeżeli prędkość światła uważa się za znaną, to przyrząd taki stosuje się w geodezji do dokładnego pomiaru odległości.